Ναός Αφαίας, Αίγινα, Αττική

Ο Ναός είναι περίπτερος Δωρικού ρυθμού, πώρινος και αφιερωμένος στη θεά Άφα (Άφα-Αφαία όπως Αθηνά-Αθηναία). Βρίσκεται σε περίοπτη θέση (φαίνεται από παντού) σε μια βραχώδη κορυφή 160 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Χτίστηκε τον 5ο αιώνα (490 -500 π.Χ) μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας πάνω στα ερείπια ενός άλλου ναού που καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 510 π.Χ.

Είναι πολύ καλά διατηρημένος και θεωρείται δείγμα της κορυφαίας αρχαϊκής αρχιτεκτονικής. Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές πιστεύουν ότι ήταν ο ναός πρότυπο για τους αρχιτέκτονες του Παρθενώνα (Ικτίνος - Καλλικράτης) που κτίστηκε λίγο αργότερα (447-432 π.Χ).

Οι κίονες του ναού είναι έξι (6) στην στενή πλευρά και  δώδεκα (12) στην φαρδιά. Οι περισσότεροι είναι μονολιθικοί εκτός από τρεις που έχουν σφονδύλους. Η κρηπίδα του ναού είναι τριών επιπέδων και η διάρθρωση του είναι: Πρόναος (με δύο κίονες παραστάδες), Σηκός σε τρία κλίτη και οπισθόδομος (επίσης με δύο κίονες παραστάδες). Η είσοδος του ναού είναι από την ανατολή και οι διαστάσεις του στυλοβάτη είναι 13,77 x 28,81 μέτρα. Είναι πολύ πιθανόν ο οπισθόδομος του ναού να αποτελούσε ξεχωριστό τόπο λατρείας και να είχε δικό του βωμό ή θησαυροφυλάκιο ή και τα δύο. Η σκεπή του ναού ήταν από πήλινη κεραμωτή, κορινθιακού τύπου.

Τα αετώματα του Ναού φτιαγμένα από πάρια λίθο (Παριανό μάρμαρο) αποτελούσαν τέσσερα απεικονιστικά σύνολα με πιθανό θέμα την άλωση της Τροίας με τη θεά να βρίσκεται στο κέντρο τους. Τα σπαράγματα από τα αετώματα του Ναού βρίσκονται στη γλυπτοθήκη του Μονάχου. Οι μετόπες ίσως να αφαιρέθηκαν κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ οι καταρρεύσεις που έχουν σημειωθεί τον 3o αιώνα είναι σχεδόν βέβαιο ότι οφείλονται σε κλοπές των μεταλλικών συνδέσεων που διασφάλιζαν τη συνοχή του Ναού.

Η γεωγραφική περιοχή του Σαρωνικού κόλπου χαρακτηρίστηκε τόσο από στενές επαφές, όσο και από μεγάλες προστριβές μεταξύ των πόλεων. Είναι σίγουρο ότι οι ανεγέρσεις ναών τέτοιου μεγέθους, πέρα από την κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών, είχαν ενταχθεί σε αυτές τις συγκρούσεις συντηρώντας τον πήχη του ανταγωνισμού σε υψηλά επίπεδα. Την εποχή που κτίστηκε ο Ναός της Αφαίας, η προστριβή της Αίγινας με την Αθήνα είχε φτάσει σε τέτοιο ακραίο σημείο που ο Θεμιστοκλής είχε  δηλώσει ότι η Αίγινα είναι η ασχήμια του Πειραιά.

Το Ιερό παράκμασε γύρω στον 1ο με 2ο αιώνα μ.Χ και ο Ναός εγκαταλείφτηκε.

Τέλος, η σύνδεση του Ναού με την τοπική θεότητα  Άφα (άφαντη) που για πολλούς ερευνητές πρόκειται για την κρητική θεότητα Βιόμαρτη που κρύφτηκε και εξαφανίστηκε με τη βοήθεια της θεάς Άρτεμης  για να γλυτώσει από τους κυνηγούς της, έγινε από την ανακάλυψη μιας αρχαϊκής επιγραφής. Μέχρι τότε θεωρούνταν ότι το Ιερό ήταν προς τιμήν της Αθηνάς ή του Ηρακλή.